Οι αρχαίες ρίζες του καρναβαλιού

Τα Ανθεστήρια, τα Φαλληφόρια και το καρναβάλι

Ιχνηλατώντας τις ρίζες των καρναβαλικών εθίμων στον Ελλαδικό χώρο, εντοπίζονται στην πρωταρχική μορφή τους, στην αρχαία Ελλάδα, σε Διονυσιακές εορτές, τελετουργικού χαρακτήρα. Οι τελετές αυτές ήταν αφιερωμένες στην ευκαρπία και αναγέννηση της γης, αποτελούσαν όμως παράλληλα, ένα φόρο τιμής στις ψυχές των νεκρών, όπως και στις ημέρες μας (βλ. Ψυχοσάββατο).

Η λέξη Καρναβάλι, ετυμολογείται από τον Κάρνο (τράγο) που βάλλεται (σείεται) και χοροπηδά, είναι δηλαδή ο βαλλισμός του κάρνου. Μια «προορφική εορτή» ήταν τα «Κάρνεια», προς τιμήν του θεού Κάρνειου Απόλλωνα. Αν συνυπολογίσουμε πως τα Κάρνεια εορτάζοντο πολύ πριν τη γέννηση του Ορφέα, ο οποίος γεννήθηκε και μεγαλούργησε με το θείο έργο του 29 αιώνες πριν -μια περίοδο που η Διονυσιακή λατρεία ήταν ήδη διαδεδομένη στην ευρύτερη περιοχή της Θράκης και όλη τη Μεσόγειο-, αντιλαμβανόμαστε πόσο μακριά πάει η βαλίτσα με τα αποκριάτικα που έχουμε στις ντουλάπες μας.  

Στο παρόν άρθρο, θα εστιάσουμε σε δύο μεγάλες εορτές Διονυσιακού χαρακτήρα, τα Ανθεστήρια και τα Φαλληφόρια, που αναβιώνουν και τελούνται έως και τις ημέρες μας από μεμονωμένες ομάδες ανθρώπων, συμπαρασύροντας πάραυτα το ευρύ κοινό που βρίσκεται στους δρόμους για να γιορτάσει ξέφρενα, στη μέθεξη και την ιερό χαρακτήρα του Καρναβαλιού.

«Ανθεστήρια»: Αττική Διονυσιακή εορτή
Τα «Ανθεστήρια», τελούνται κατά το μήνα Ανθεστηρίωνα του Αττικού ημερολογίου και συγκεκριμένα στο τέλος του Φεβρουαρίου – αρχές Μαρτίου, επί τρεις συνεχόμενες ημέρες, όπου πραγματοποιούνται τα δρώμενα «Πιθοίγια», «Χοές» και «Χύτροι».

Τα Ανθεστήρια, λόγω του ευγονικού τους χαρακτήρα και την ανάκληση των ψυχών παράλληλα, τελούνται προς τιμήν  του Λιμναίου Διονύσου και του Xθόνιου Eρμή. Tο όνομα της εορτής αυτής, αν και παραπέμπει σε γιορτή των άνθεων, των λουλουδιών, συνδέεται επίσης άρρηκτα και μυστηριακά με  το ρήμα «αναθέσσασθαι» που αφορά στην ανάκληση των ψυχών και η ετυμολογία αυτή σχετίζεται με την τρίτη ημέρα της γιορτής που είναι αφιερωμένη στις ψυχές των νεκρών, τους Χύτρους.

1η ημέρα: Πιθοίγια
Η τελετή αυτή κατά την αρχαιότητα, τελούνταν στο εν Λίμναις ιερό του Διονύσου. Οι λατρευτές άνοιγαν τους πίθους και προσέφεραν με σπονδές, το πρώτο κρασί της νέας σοδειάς, στο ιερό του Λημναίου Διονύσου,  τιμώντας κατ’ αυτό τον τρόπο τον θεό για τη νέα παραγωγή, που διέθετε στους πιστούς, εκτός από οίνο και «πνεύμα» (οινόπνευμα). Διότι το κρασί από τους σταφυλοχυμούς του Διονύσου, κατά τον λεξικογράφο Ησύχιο, δε συμβολίζει μόνο τον οίνο αυτόν καθ’ εαυτόν αλλά και το νηπενθές νάμμα των μυστηρίων, της ουράνιας μουσικής και του χορού, παύοντας έτσι τη λύπη των θνητών.  

«Και σαν χορταίνουν το ποτό από του αμπελιού τη ροή, ύπνο δίνει και λήθη στα κακά της ημέρας. Θεός χύνεται σπονδή στους αθανάτους.» Ευριπίδης, Βάκχες, στ. 270.

2η ημέρα: Χοές
Τη δεύτερη ημέρα των Ανθεστηρίων, λάμβαναν χώρα στην Αττική γη οι Χοές. Η πομπή ξεκινούσε με την είσοδο του ηθοποιού (ποιώ ήθος) Διονύσου, επάνω σε ένα καράβι κινούμενο με τροχούς. Οι ακόλουθοί του Διονύσου, μεταμφιεσμένοι με προσωπεία και προβιές ζώων σε τραγοπόδαρους Σάτυρους και στεφανωμένοι με το αειθαλές φυτό του θεού, τον κισσό, χοροπηδούσαν γύρω από το τροχοφόρο καράβι του Διονύσου, χτυπώντας δυνατά τη γη με τα πόδια τους (βλ. βαλλισμός των κάρνων-τράγων) και με κωμική διάθεση και βωμολοχίες παρέσυραν τους θνητούς σε μια γιορτή ελευθερίας του πνεύματος. Οι μεθοκόποι είχαν την τιμητική τους και κατά τη διάρκεια της πομπής γίνονταν και αγώνες οινοποσίας, ενώ το απόγευμα, τα πειράγματα και οι προκλήσεις στους μεθυσμένους πλέον διαβάτες της πομπής, ονομάζονταν «αι εκ των αμαξών λοιδορίαι» (βλ. τα σημερινά εξ αμάξης).

3η ημέρα: Χύτροι
Οι Χύτροι αποτελούν ένα φόρο τιμής στον ψυχοπομπό Ερμή που συνοδεύει τις ψυχές στην ουράνια κατοικία τους. Κατά την τελετή των Χύτρων, μαγειρεύονταν τα σημερινά κόλυβα, που τότε ονομάζονταν πανσπερμία. Σύμφωνα με την Ελληνική παράδοση το έθιμο αυτό, το καθιέρωσαν αρχικά όσοι διασώθηκαν από τον κατακλυσμό του Δευκαλίωνα, που συνέβη αιώνες πριν από την επικράτηση του Χριστιανισμού και τον κατακλυσμό του Νώε. Η «χύτραν πανσπερμίας» ήταν αφιερωμένη επίσης σε όσους χάθηκαν κατά τον κατακλυσμό του Δευκαλίων.
Την τρίτη ημέρα των Ανθεστηρίων, οι ψυχές ελευθερώνονταν και κινούνταν αόρατες ανάμεσα στους ζωντανούς στη γη. Μεταξύ τους όμως υπήρχαν και οι υλοβαρείς ψυχές, οι επιβαρυμένες δηλαδή ψυχές, τα σημερινά πονηρά πνεύματα που σαφώς δεν είχαν τις καλύτερες προθέσεις. Για το λόγο αυτό, κατά το δρώμενο των Χύτρων, γύρω από τα ιερά, οι λατρευτές τοποθετούσαν κυκλοτερώς ένα κόκκινο νήμα που λειτουργούσε αποτρεπτικά, εμποδίζοντας τα κακά πνεύματα να εισέλθουν. Κατά το πέρας της τελετής των Χύτρων, την τελευταία ημέρα των Ανθεστηρίων, οι ιερωμένοι αναφωνούσαν: «Θύραζε Κᾶρες, οὐκ ἔτ’ Ἀνθεστήρια», δηλαδή «φύγετε ψυχές των νεκρών, τα Aνθεστήρια τελείωσαν».

Επανερχόμενοι τώρα στον κατακλυσμό του Δευκαλίωνα, βλέπουμε πως την τρίτη ημέρα των Ανθεστηρίων, παράλληλα με τους Χύτρους, τελούνταν και τα Υδροφόρια, εις ανάμνηση και μνημόνευση όσων πνίγηκαν κατά τον κατακλυσμό: «Yδροφόρια, εορτή πένθιμος Aθήνησιν επί τοις εν τω κατακλυσμώ απολομένοις». Σε αυτή την τελετουργική πράξη, έριχναν ως προσφορές, άρτους από σιτάρι και μέλι σε ένα χάσμα που υπήρχε μέσα στο ναό του Oλυμπίου Διός, καθώς από το χάσμα εκείνο, είχαν απορροφηθεί τα νερά του κατακλυσμού του Δευκαλίωνα.

«Φαλληφόρια»
Φαλληφόρια ονομάζονταν μία αρχαία εορτή που επιτελούνταν στην Αττική στα πλαίσια των κατ’ αγρούς Διονυσίων. Οι ρίζες των Φαλληφορίων, διακλαδώνονται αρμονικά από τα βάθη των αιώνων έως το σήμερα, με κυρίαρχο στοιχείο τους, τη μέθεξη και τον ερωτισμό (διονυσιασμό), για τη διασφάλιση της ευκαρπίας και της ευγονίας της γης, το καλωσόρισμα δηλαδή της Άνοιξης.

Οι απαρχές της Διονυσιακής λατρείας, έχουν σχέση με την παραγωγική διαδικασία. Τις συναντάμε στα πρώτα χρόνια που ο άνθρωπος εγκαταστάθηκε σε συγκεκριμένες περιοχές και άρχισε  να καλλιεργεί και  να παρακολουθεί  τον ετήσιο κύκλο της ανθοφορίας και της βλάστησης. Σε μια κρίσιμη καμπή του χρόνου, στο πέρασμα από το χειμώνα στην άνοιξη, οι άνθρωποι, με τις προεαρινές τελετουργίες και το ξέφρενο ξέσπασμα χαράς πανηγύριζαν την ετήσια αναγέννηση του κόσμου.

«Δύο δυνάμεις πρωτοήρθαν και είναι οι πιο σημαντικές στους ανθρώπους: η θεά Δήμητρα - είναι η Γη, πες την με όποιο όνομα εσύ θέλεις, που με τα ώριμα καρπίσματά της θρέφει τους θνητούς• έπειτα ήλθε της Σεμέλης ο γόνος, ο Διόνυσος,  που με το υγρό πιοτό του σταφυλιού, παύει τη λύπη των θνητών.» Ευριπίδης, Βάκχες, στ. 274-285.

Ο Διόνυσος της έκστασης και της μεταμόρφωσης
Ο Βάκχος Διόνυσος (μαινόμενος) και ο Λύσιος (απελευθερωτής), είναι ο θεός που προκαλεί στους λατρευτές του έναν πρωτόγνωρο θρησκευτικό ενθουσιασμό. Εκείνος που απελευθερώνει τα πιο ενδόμυχα ένστικτα και απομακρύνει προσωρινά τον άνθρωπο από τους καταναγκασμούς και τους καθιερωμένους κανόνες της καθημερινότητας. Ο οργιαστικός χορός και το μεθύσι από το κατ’ εξοχήν σύμβολο του ελευθερωτή θεού, τον οίνο (ετυμολογία: οιωνός του νου),  με τη γλυκιά ζάλη και την έκσταση που προκαλούν, οδηγούν σε λύτρωση και απελευθέρωση από την καθημερινότητα, καθώς και κάθαρση από τους ρύπους των παθών και της κακίας που ταλανίζουν δυστυχώς συχνά τον σύγχρονο άνθρωπο.

«Γεια σου παιδί της όμορφης Σεμέλης· όποιος σε λησμονήσει δεν θα μπορέσει ούτε στιγμή γλυκόφθογγο τραγούδι να τονίσει». Ομηρικός Ύμνος στο Διόνυσο, στίχοι (58-59).

Τα Όργια
Η ταύτιση της γονιμότητάς της γης με τη γυναικεία γονιμότητα, καθίσταται στα Φαλληφόρια ως βάση για μια σειρά μιμικών παραστάσεων με το ταυτόσημο θέμα: όργωμα-συνουσία. Το αλέτρι, το υνί και ο φαλλός, είναι από τα πλέον αρχέγονα σύμβολα των Ελληνικών φαλλικών παραδόσεων, τόσο ως θεατρικά εξαρτήματα των μεταμφιεσμένων όσο και ως μέσα ενθύμησης για την αλληλεπίδραση της Φύσης με τον άνθρωπο. Το κατ’ εξοχήν απεικονιστικό σύμβολο της γονιμότητας προς τιμήν του Διονύσου Φαλλήνα, για την επικράτηση της Άνοιξης, είναι ο Φαλλός, ύψιστο αποτροπαϊκό μέσο εναντίον κάθε επιβουλής και σύμβολο γονιμοποιό όχι μόνο για τη γέννεση του ανθρώπου αλλά και για την ψυχογονική αναζωογόνηση της ίδιας της μητέρας Φύσης.

Η μαγεία της μεταμόρφωσης
Απαραίτητο εργαλείο για τον ζωτικό μετασχηματισμό και αναγέννηση των λατρευτικών παραδόσεων, μια και ο Διόνυσος είναι ο θεός της μεταμόρφωσης και ένα από τα σύμβολά του είναι και το προσωπείο, είναι η μεταμόρφωση με τη βοήθεια μασκών. Οι μάσκες της αρχαιότητας, φτιαγμένες από φθαρτά υλικά, όπως δέρμα ή ξύλο, δεν έχουν δυστυχώς διασωθεί. Είναι δυνατή όμως η μελέτη της μορφής τους από τα πήλινα αντίγραφα τους. Τα έως τώρα αναπαραγόμενα προσωπεία των αναβιωμένων Φαλληφορίων, κατά την κατασκευή τους, θα λέγαμε πως αγγίζουν τα όρια της πειραματικής αρχαιολογίας, καθώς έχει συλλεχθεί έπειτα από εμπεριστατωμένη μελέτη, κάθε δυνατή πληροφορία για την ανασύστασή τους. Ο θύρσος, η ιερή ράβδος του θεού, στολισμένη με αμπελόφυλλα, κισσό και με ένα κουκουνάρι ή κέρατο τράγου στην κορυφή του ή και το φαλλικό σύμβολο της γονιμότητας, αποτελεί ένα κυρίαρχο στοιχείο των Φαλληφορίων, κρατώντας το διονυσιακό ρυθμό στα ύψη, με δυνατά χτυπήματα-ξυπνήματα στη μητέρα γη κατά τη διάρκεια της πομπής, όπου αναφωνείται ταυτόχρονα: «Ελθέ Βάκχε».

Τα χορικά
Συμβολικό χαρακτήρα είχαν και έχουν τα χορικά των Φαλληφορίων, με τις ρίζες τους να διακλαδώνονται με Ομηρικό ρυθμό από τη Μινωική Κρήτη και την αρχαία Θράκη, καθώς ο χορός εφαρμοζόταν έκτοτε σε διαβατήριες τελετές για την εξασφάλιση της ευγονίας της Γης, της καλής υγείας και ανθοφορίας της ψυχής του ανθρώπου, της καλής τύχης και προστασίας από το κακό. Αξίζει να τονιστεί, πως όλοι οι διασωθέντες παραδοσιακοί χοροί της σύγχρονης εποχής,  σχετίζονται  άμεσα με τις περιοδικές κυκλικές κινήσεις των ουράνιων σωμάτων και κατ΄ επέκταση με τον μυστηριακό βαθμό του κύκλου της ψυχής, αλλά και τον κύκλο της ίδιας της ζωής και της Φύσης.

Ζωή και Θάνατος
Σε όλη την Διονυσιακή λατρευτική δράση, μέσω της ιδέας του θανάτου, αναδεικνύεται ο πολύτιμος συμβολισμός της ίδιας της γης, που υποδέχεται τα σώματα των νεκρών αλλά κυοφορεί και τροφοδοτεί στη μήτρα της, κάθε μορφή νέας ζωής. Το μυστήριο της ζωής, του θανάτου και της ανάστασης,  φαίνεται συμβολικά μέσα στην πορεία του σπόρου, ο οποίος το Φθινόπωρο πέφτει στη γη (πεθαίνει) και ανθίζει την Άνοιξη για να χαρίσει πάλι την ελπίδα της επιστροφής και της αναγέννησης. Μέσα από το σπόρο, η συμφιλίωση με το θάνατο δίνει στους ανθρώπους την αίσθηση μιας απεριόριστης υπαρξιακής ελευθερίας. Η τελευταία στάση της πομπής των αναβιωμένων σύγχρονων Φαλληφορίων, γίνεται στο νεκροταφείο του Κεραμεικού. Στις συγκινησιακές αυτές στιγμές της μεγάλης ευωχίας, τιμούμε με χοές όσους έχουν παρέλθει, σε ένα σημείο σταθμό για την οργανική σχέση αλληλεπίδρασης και ψυχικής ενότητας του συνόλου των νεκρών με των ζωντανών, του τωρινού με το πεπερασμένο.

Οι φαλλικοί συμβολισμοί, οι τελετουργικοί χοροί,  η μεταμόρφωση, η μέθεξη και οι άλλες εκδηλώσεις, που έχουν τις ρίζες τους στις αρχέγονες λατρευτικές Διονυσιακές τελετές, συνδέονται στα σύγχρονα Φαλληφόρια με ψυχαγωγική,  κοινωνική αλλά και αυτογνωσιακή διάσταση. Η αυτογνωσία προϋποθέτει μεταξύ άλλων πνεύμα και χιούμορ (πνευματώδης), αφού κουβαλά μέσα της το «σπέρμα» της κοινωνικής ανατροπής.

Τα σύγχρονα Φαλληφόρια
Με ζωτικό ενθουσιασμό και σκωπτική ευπρέπεια, ο τελεστικός θίασος «Διόνυσος Ελευθερεύς», αποτελούμενος από μεταμφιεσμένους πολιτισμολόγους, αρχαιολόγους, καλλιτέχνες, ερευνητές και λατρευτές, σε Μαινάδες, φαλλοφόρους Σατύρους και Σειληνούς, μεθοκόπους, τον Θεό Πάνα και τον εξάρχοντα ηθοποιό Διόνυσο, με αριστοφανική διάθεση, συναντάει στο μουσείο της Ακροπόλεως τους συμμετέχοντες, με τη συνοδεία άσκαυλων (γκάιντες),  αυλών, κροτάλων, κυμβάλων  και τυμπάνων. Λίγο πριν, έχει πραγματοποιηθεί τελετή κεκλεισμένων των θυρών, δίπλα στο ιερό του Διονύσου, στη μήτρα της Ακρόπολης των Αθηνών.

Αρχέγονοι κωμαστικοί χοροί (κόρδακας), αυστοσχέδια σκωπτικά φαλλικά άσματα και διαδραστικά δρώμενα, συμπαρασύρουν  παρευρισκόμενους και περαστικούς μέσα στο ιστορικό κέντρο της Αθήνας, τα στενά της Πλάκας, τους Αέρηδες, την πλατεία Μοναστηρακίου και το Θησείο. Η πομπή  καταλήγει έξω από το αρχαίο νεκροταφείο του Κεραμεικού, όπου πραγματοποιείται αποκαθήλωση των προσωπείων του θιάσου και η ευωχία μετατρέπεται σε μια ιδιαιτέρως συγκινητική κατανυκτική ατμόσφαιρα όπου αποδίδεται ιερός φόρος τιμής -ως είθισται στην Ελληνική παράδοση-, σε νεκρούς και προγόνους.

«Τιμή τοις προγόνοις»

-Ναυσικά